Türkmenleriň amaly-haşam sungaty

Türkmenleriň amaly-haşam sungaty

Halkyň amaly-haşam sungaty estetikanyň we tejribäniň, sungatyň  we durmuşyň birleşigidir. Onuň köp dürli eserleriniň arasynda haly we haly önümleri, keçe önümleri, külalçylyk we zergärçilik bezeg eserleri ýokary derejeli hökmünde hasaplanýar. Türkmenistanyň çäklerinde gadym döwürlerden bäri öndürilen önüm eserleri halkyň medeniýetiniň we gündelik ýaşaýşynyň bir bölegi bolupdyr. 

Ýokary tehniki mümkinçilikleri we çeperçilik kämilligi türkmen amaly-haşam sungatyna at-abraý getirdi. Türkmen ussatlarynyň öndüren önümlerine uly isleg artyp, olar Aziýanyň hem Ýewropanyň köp ýurtlaryna çykarylypdyr.

Türkmen halkynyň amaly-haşam sungatyny gadym zamanlardan bäri biziň günlerimize çenli öz içine alýan döwürlere degişli önümler Türkmenistanyň Döwlet muzeýinde jemlenendir, şekillendiriş sungaty muzeýinde bolsa, esasan, XX asyryň başyndan häzirki wagta çenli amaly-haşam sungatynyň ösüş ýollaryny açyp görkezýän ussat suratkeşleriň döreden eserleri (awtorlyk eserleri) saklanylýar.

Türkmen halkynyň medeniýetiniň göz-guwanjy bolan halyçylygyň gadymy kökleri hakynda  Göksüýriden we Altyndepeden tapylan nagyşly külalçylyk eserleri (b.e. öňki. IV-III müň. ýyl), şeýle-de Altaýyň buz guburhanasyndan tapylan Pazyryk halysy hem şaýatlyk edýär. Däp bolşy ýaly, türkmen halylarynyň goýy ýa-da açyk gyzyl reňkli düşegi bolup, onuň ýüzünde geometrik şekilli nagyşlar ýerleşdirilýär. Türkmen haly gölleri tire-taýpa degişli bolup, “teke”, “ýomut”, “ärsary”,  “salyr” we “saryk” toparlaryna bölünýärler. Belli bir topara degişli halylaryň merkezi nagyşlary şol tiräniň  gölüni emele getirýärler.

ХХ asyryň 30-njy ýyllarynda türkmen halyçylygynda täze many-mazmunyň, täze görnüşleriň we kysymlaryň tassyklanmagy bilen hil taýdan özgerýär. Türkmen halysynyň çeperçilik we tehniki usullary, ussat hili suratkeşler üçin döredijilik gözlegleri we synaglary üçin uly mümkinçilikleri berýär.  Şekilli halylaryň peýda bolmagy amaly-monumental sungatynda uly öwrülişige getirýär. Şekilli halylar täze jemgyýetçilik pikirlerini ykrar edýär. Suratkeşler uly haly pannolaryny döredýär. Olardan S.Beglýarowyň  “Buluçlaryň tansy” (1947), М.Feduranyň  “Тоý” (1947), Маtweýewiň  “Hüjüm” (1947) halylaryny mysal getirmek bolýar. 

Şekilli we nagyşly täze halylary döretmek bilen suratkeşler şu sungata degişli meseleleri döredijilikli çözýärler. Däp bolan nagyşly ýordumlara tankydy nazar bilen garaýarlar, täze eserleri döredýärler. Haly suratkeşleri J.Şahberdiýewanyň,  R.Baýramowyň, W.Gyllyýewanyň we beýlekileriň döredijiliginde türkmen halysynyň ýüzýyllyklardan gelýän baý däpleri aýawly saklanyp, ösdürilýär. Türkmenistanyň suratkeşleriniň döredijiliginde şekilli halylaryň uly orun eýelemändigi barada hem bellemek gerek.  

70-nji ýyllarda SSSR-iň çeperçilik ýokary okuw mekdebiniň uçurymlary türkmen amaly-haşam sungatyna degişli täze görnüşini — gobelen sungatyny ulanyp başlaýarlar. Akymlary, kähalatlarda bolsa başlaýarlar. Akymlary, kähalatlarda bolsa, häsiýetlerini hem türkmen halysynyň däp bolan görnüşlerinden susup almak bilen suratkeşler gobelen sungatyny milli döredijilik derejesine ýetirýärler. Mundan başga-da monumental we bezeg başlangyçlary bolan häzirki zaman türkmen nakgaşçylygynyň tejribesi we nazaryýeti ýerlikli ulanyldy.

Ilki-ilkiler tekiz dokmaçylyk tärinde dokan suratkeşler, soňa-baka materialyň dürli-dürli özboluşlylygyny ulanmak bilen dürli tehniki usullary has batyrgaý işe girizdiler. А.Аtaýew “Ussatlar” (1971), “Tomus” (1978) atly eserlerinde açyk mawy, ýaşyl hem gyzyl reňkleriň gapma-garşylygyny başarnykly işleýär. W.Gyllyýewanyň eserlerini bolsa freskalar bilen deňäp bolýar. Onuň gobelenleri reňk öwüşginleriniň bitewi baýlygy, plastiki çözgüdiniň nepisligi bilen tapawutlanýar. “Hazaryň gyzlary” atly eserinde üç sany gyzyň näzik kaddy gobeleniň düýpsüz deňiz giňişligini alamatlandyrýan zümerret reňkli ýerligi bilen altynsöw goňur reňkde utgaşykly dokalypdyr. 

A.Hojagulyýewiň döreden gobelenleriniň nusgawy görnüşine we reňkleriň gapma-garşylygyna däl-de, durnukly sypaýy reňklere ýykgyn edýär. Däp bolan göniburç ülňülere tabyn bolman, ol eserleri üçin özboluşly ölçegleri tapýar. Onuň “Gündogar” (1983), “Baýramçylyk” (1983) diýen gobelenlerindäki keşpler üýtgeşik şahyrana döredilipdir. A.Hojagulyýew köplenç maşgalasy “Dokmaçy” (1989) we “Baýramçylygyň öň ýany” (1987) atly gobelenleriň awtory Sülgün bilen bilelikde döredijilikli işleýär. Muzeý toplumynda bar bolan “Ýaşaýyş daragty” (1987) gobeleni olaryň bilelikdäki döredijilik işidir.

K.Baýlyýew nepisden döredilen ajaýyp “Küýzeçi” (1980) we “Çopan owazy” (1980) atly gobelenleriň awtorydyr. Öz gobelenlerinde dürli materiallaryň häsiýetini başarnykly ulanypdyr, onuň şol usuly eserleri has-da täsirli ýerine ýetirilipdir. 

Türkmenistanyň zergärçilik önümleri gadymy medeniýetiň aýratyn öwüşginli mirasydyr. Zergärleriň onlarçasy halk sungatynyň şu görnüşiniň däplerini döretdiler. Şaý-sepleriň çeperçilik dili halkyň edebi we saz döredijiliginiň şekillerine kybapdaşdyr. Türkmen şahyrlarynyň köpüsi — Magtymguly Pyragy, Gurbandurdy Zelili,  Magrupy edebi döredijilik bilen bir hatarda zergärçilik bilen hem meşgullanypdyrlar. “Gazlar asmana galanda, howa olaryň sesine beslenýär, gyzlar suwa gidende howa olaryň şaý-sepiniň sesine beslenýär” diýen gadymy türkmen aýdymy hem bar.

Zergärçilik sungatynda türkmen ussatlarynyň zehini, özboluşly çeperçilik ussatlygyň olaryň gözellik hakyndaky düşünjesi açyk-aýdyň ýüze çykýar. Muzeýiň toplumlaryndaky şaý-sepler häzirki zaman zergärleriň döreden önümleridir. Olar milli alamatlary saklamak we ösdürmek bilen, nusgawy ülňülere, nagyşlara täzelik goşýarlar. Zergärleriň döredýän önümleri esasan zenan şaý-sepleridir.  Sebäbi hut zenan şaý-seplerinde halk zergärçilik döredijiliginiň çeperçilik we estetika ýörelgeleri has doly ýüze çykýar. Halkymyzda köýnegiň ýakasyna dakylýan gülýaka önümi has ýörgünlidir. G.Ataýewiň “Şelpeli gülýaka”, B.Gurbangeldiýewiň “Parahatçylyk”, S.Rahmanowyň “Şapak” atly gülýakalary kümüşden ýasalyp, gymmat we ýarym gymmat bahaly daşlar bilen bezelipdir. Şeýle-de zergärler A.Ataýewiň, G.Amangeldiýewiň, A.Amangulyýewiň  we beýlekileriň eserleri hem özboluşlylygy we owadanlygy bilen tapawutlanýar.

Muzeý ýygyndysynda kemerden, boýun bezegden ýa-da kulondan we bileziklerden ybarat toplumlar bar. Adat bolşy ýaly, olar melhiordan ýa-da altyn çaýylan kümüşden ýasalan, hakyky, pöwrize ýa-da reňkli aýna bilen haşamlanan. Bu bolsa olary milli öwüşginli görkezýär. Şeýle bolan soň türkmen zergärleriniň şaý-sepleri halkyň nusgawy
egin-eşigi bilen egin-eşigi bilen häzirki zaman egin-başlary bilen hem utgaşýar.

Külalçylyk eserleri-de muzeýiň ýygyndysynda öz ornuny tapýar. A.Şetininiň, M.Ataýewanyň, A.Taganowyň, S.Muhammedowanyň özboluşly külalçylyk eserleri nepis we reňkleri gaýtalanmajak eserlerdir. S.Muhammedowanyň “Gelinler”, “Dessan”, “Ahalteke bedewleri” atly külal önümleri Gündogaryň şahyrana şekilleri, heýkeltaraş agramlylygy we plastiki nepisligi bilen tapawutlanýar. M.Ataýewanyň haşamly tabaklary we güldanlary şahyrana duýgulara, kiçi göwrümli eserlere türkmen halk döredijiliginiň tematikasyna mahsusdyr.