Günbatar Ýewropa halklarynyň eserleri (Flomand, Niderland, Golland)

Günbatar Ýewropa halklarynyň eserleri (Flomand, Niderland, Golland)

Muzeýiň ýygyndysynda Günbatar Ýewropa sungatyna degişli Italiýa, Fransiýa, Gollandiýa, Angliýa, Ispaniýa we Germaniýa ussatlaryň XIV-XIX asyrlardaky nakgaş, heýkeltaraşlyk eserleri, farfor önümleri ýerleşdirilendir. 

XIV asyrda Ýewropa medeniýetinde orta asyr ýörelgelerinden dogruçyl çeperçilik oý-pikirlere we adamsöýüjilikli dünýägaraýşa geçmek babatda çylşyrymly akym başlanýar.  Dünýä taryhyna “Galkynyş zamanasy” diýen at bilen giren sungatyň ösüş ýolundaky täze tapgyr Italiýada has-da aýdyň  ýüze çykýar. Şol wagtlar ol ýerde suratkeşler Leonardo da Winçi, Mikelanjelo we Rafael öz ölmez-ýitmez eserlerini döredipdirler. Galkynyş medeniýetiniň binýadyna adamsöýüjilik, adam mertebesini we gözelligini, aklyny we erkini, onuň döredijilik güýçlerini ykrar etmek  üçin goýlupdyr. 

Adamyň erkana belentligi we sazlaşykly açyklygy, onuň duýgulary we tebigat bilen  gatnaşyklary şol döwrüň suratkeşleriniň köpüsiniň döredijiligini kesgitläpdir. Muzeý toplumynda orta asyr sungatynda bolup geçen täze akymy häsiýetlendirýän eserler hem ýerleşýär. Bu ýerde  XIV asyryň florensiýaly ussanyň keseligine ýerine ýetirilen uly bolmadyk “Pýeta” ikonasy degişlidir (gapyrjagyň gapdal taraplarynyň biri bolmagy mümkin). Bu eserde orta asyrlar nakgaşçylygynyň usullary esasynda ulanylypdyr — Isa Pygamberiň tenini tekiz görnüşde şekillendirilipdir. Aýdanlarymyzy subut etmek üçin XVI asyryň birinji ýarymynda ýaşan we döreden milanly suratkeş Jampetrino (Jan Pýetro Rissi) “Puşman edýän Mariýa Magdalina” atly eserini görmek bolýar. Günäli gyzyň puşman edişi hakyndaky Injiliň süresinde bellenilişi ýaly, surakeş zenan gözelligini görkezmäge çalşypdyr. 

Italiýanyň sungaty bilen muzeý toplumyndaky XVI asyryň ahyrlarynda  ýaşap öten wenesiýaly näbelli suratkeşiň “Klorindanyň çokundyrylyşy” atly eserleriniň üsti bilen görmek bolýar. Köpugurly, zehinli suratkeş Jowanni Batista Týepolo (1696-1770) açyk reňkler bilen döreden “Bibi Merýem” diýen eserini erkin usulda ýazypdyr. 

Italiýanyň XIX asyryň ahyryndaky XX asyryň başyndaky birnäçe eserlere muzeý toplumynda ýerleşýän suratkeş Françesko Bruneriniň döredijiligine degişlidir. Onuň rokoko stilinde nepislik bilen ýerine ýetiren “Siwilizatoryň gaýdyp gelmegi” atly eseri italiýa nakgaşlygy üçin mahsus bolan ruhanylaryň durmuşyndan alnan sahnadyr. Fransiýanyň XVII asyra degişli eserlerinde bolsa barokko akymy duýulýar. Fransuz barokko akymynyň baştutany Simon Wue (1590-1649). Onuň şägirtleri hem bu ugurda işläpdirler. Bu ugruň esasy aýratynlyklary, bezegli göwrümleriň hem-de kaşaň bezelen keşpleriň häsiýetini duýup bolýar. 

Fransuz suratkeş Simon Wueniň eserlerinden muzeý toplumynda “Sungat allegoriýasy” atly işi hem ýerleşýär.

Bulutlaryň üstünde oturan perişdejikleriň arasynda elinde uzadyp duran şöhraty ykrar edýän zeýtun dessesi ýerleşdirilen. Eseriň  öňündäki çotgaly palitra bilen zenan kellesiniň gipsden ýasalan galyby suratlandyrlan. Saz gurallarynda saz çalýan, eli notaly perişdeler sungatyň manysyny şöhlelendirýär. Umumylykda, eser tomaşaçyny şahyrana oý-pikirlere goýýar. 

Klassisizm ugrunyň esaslandyryjysy Nikola Pussendir (1594-1665). Suratkeş eserlerinde kompozisiýanyň deňagramlygyny görkezýän kendiriň ýüzünde gahrymanlarynyň keşplerini doly we dogry ýerleşdiripdir. Muzeý toplumynda Nikola Pusseniň döredijiligine degişli “Italýan görnüşi” atly eseri görkezilýär.  

XVIII asyrda taryhy žanr we tebigat görnüşleri bilen bir hatarda Fransiýanyň sungatynda  natýurmort bilen animalistik görnüşi ösüp başlaýar. Suratkeş Jan Batist Udriniň  (1986-1755) aw sahnalaryna degişli eserlerinden muzeý toplumynda “Ýekegapanyň awy” diýen uly işi goýulandyr. Hemişe haýwanlaryň keşplerini çeken suratkeş De Penýe, öz eserlerinde adamlaryň haýwanlar we tebigat bilen baglanyşygyny wasp edýär. Ady agzalan ajaýyp suratkeşiň iki sany uly bolmadyk eseri muzeý ýygyndysynda saklanylýar.  

Fransuz sungatynyň deňsiz-taýsyz eserleriniň hatarynda Antuan Watto (1684-1721) “Sypaýyja sahna” atly eseri mynasyp orun tutýar, bu bolsa, “sypaýy žanr” diýip atlandyrylýar. 

Olardan başga-da Fransiýaly zenan suratkeş Mariýa Luiza Elizabet Wiže-Lebren (1755-1842) öz sungatynda klassisizm akymyny jemlemegi başarypdyr. Onuň eserleriniň gahrymanlary, esasanam, zenanlary şadyýan, sada, mähirli, pikire batan ýa-da sypaýy we hereketli işewür keşplerinde janlandyrýar. Suratkeş jemi 660-dan gowrak gelin keşpleri döredipdir. Olaryň biri muzeýimiziň ýygyndysyndaky “Mariýa Fýodorownanyň keşbi” diýip atlandyrylýan eserdir. 

Muzeýimizde ýerleşýän Gollandiýaly suratkeşleri eserlerinde ýurduň tebigat gözelligini, gözelligini, öz döwrüniň adamlarynyň keşbini, olaryň oý-pikirlerini we duýgularyny suratlandyrypdyrlar. XVII asyryň golland suratkeşleri kiçi göwrümli nakgaşçylyk eserlerini “kiçi gollandlar” diýip atlandyrypdyrlar. Şol döwrüň suratkeşleri atlaz matanyň ýalpyldysyny, limonyň dury reňkini, halynyň nepisligini, otagy ýagtyldyp duran Günüň şöhlesini görkezmegi başarypdyrlar. Muzeýiň eser toplumlarynda golland natýurmortyny, tebigat görnüşlerini hem-de gündeki durmuşyň ajaýyp sahnalaryny görkezýär. Gollandiýanyň hakyky peýzažyny görkezýän görnükli wekili Ýan Wan Goýen eser toplumlarynda golland natýurmortyny, tebigat görnüşlerini hem-de gündeki durmuşyň ajaýyp sahnalaryny görkezýär. Gollandiýanyň hakyky peýzažyny görkezýän görnükli wekili Ýan Wan Goýendir (1596-1659). “Peýzaž” we “Ybadathanaly peýzaž” atly eserlerinde onuň eý gören äheňlerini: ala bulutly asmany, jülgäni, akyp ýatan derýany, onuň kenaryndaky şäherleri we obalary görmek bolýar. Nikolas Berhemiň “Sygyrly peýzaž” atly eseri hem hut şol akyma degişli diýip hasap etseň bolýar.

XVII asyrda nakgaşçylygyň milli flamand mekdebi emele gelýär. Piter Paul Rubensiň şägirdi we onuň ýoluny dowam etdiriji Ýakob Iordansyň (1599-1678) döredijiligi demokratik ugry we beýan edijilik sadalygy bilen tapawutlanýar. Onuň uly bolmadyk “Isanyň dogulyşy” atly eseri Ý.Iordansyň döredijiliginiň irki döwürlerine degişlidir. Bu işinde suratkeş Injiliň rowaýatlaryndan alnan wakalary flamandly garamaýak adamlaryň keşpleriniň üsti bilen görkezýär. Öý guşlary, öküz bilen eşegiň keşpleri tabynlygy alamatlandyrýar, olar bu eserde oba sahnajygyny has-da güýçlendirýär. Bu ýerde Merýemiň kellesini gurşap alan şöhle tegelegi, bolup geçen hadysanyň häsiýetini görkezýär. 

Flandriýanyň köki niderlandlaryň XVI-XVII asyr nakgaşçylygynyň beýan edijilik däplerine uzap gidýän durmuşy eserleriniň mysalyny Ýan Batist Lambrehtyň (1621-1674) “Owkathanadan bir sahnajyk” atly eserinde görmek bolýar.

XVIII asyryň ikinji ýarymynyň iňlis sungatynda bolup geçen uly üstünlikler portret žanryna degişlidir. Öz gezeginde bu ugur milli portret miniatýurasyndan gözbaş alýar. Iňlis portretlerinde köplenç suratkeşiň däp bolan milli portretiniň usullary ulanylýar, durmuş häsiýetli keşpler döredilýär.  Muzeýiň ýygyndysynda XVII asyrda näbelli suratkeş tarapyndan döredilen “Zenan keşbi” atly eser iňlis milli portretiniň däplerinde ýerine ýetirilýär. Bu eserde ýaş gelniň keşbi suratlandyrylan, onuň egninde  ýerligi altynsöw goýy ýaşyl reňkli köýnek hem-de döşüniň üstünde daňylyp goýlan boýun daňysy ýerleşdirilen.  

Tebigaty şekillendirip döredilen eserler Ýewropa nakgaşçylygynda iňlis sungatynyň XIX  asyryna gabat gelýär. Muzeý ýygyndysynda näbelli iňlis suratkeşiň döreden “Sygyrly tebigat görnüşi” atly eseri hakykatçyllyga ýugrulandyr. 

Ispaniýanyň XVII asyr ýokary nakgaşçylyk medeniýeti hakynda iki sany näbelli suratkeşleriň “Almaly sebetli natýurmort” hem-de “Tazylar we atylyp alnan guşlar” atly eserleri “karawajizm” ýörelgeleri esasynda ulanylyp ýazylypdyr. Bu bolsa sypaýydan saldamly we aw sahnasy mysalynda görmek bolýar.

XV asyryň başynda Germaniýanyň sungatynda gotika stili has ýörgünli bolupdyr. Demirgazyk german şäherlerinde sungat akymy hereketli bolupdyr. Şol ýerlerde giçki gotika miniatýurasynyň däpleri bilen baglanyşykly bolan nepis sungat emele gelýär. Nakgaşçylyk eserlerinde  altynsöw ýerlikli figuralaryň tekiz, ýagny göwrümsiz ýerine ýetirilmegi, olaryň dürli ölçegdäki usullary saklanyp galypdyr. XV asyryň ahyrynda XVI asyryň başynda Germaniýanyň şekillendiriş sungaty özüniň pajarlap ösen döwrüne gadam basýar.  XVI asyryň sungaty gapma-garşylykly bolup, nakgaşçylyk bilen grawýura sungatyň esasy ugurlary bolýar. Reýnhart Iohann Hristianyň tebigat görnüşinden döreden eserinde joşgunly derýajygyň üstünden salnan köprüjikli ýoda çekilipdir.  Sag tarapda, ýodanyň aňyrsynda agaçlar, uzakda daglar görünýär. Ýodanyň gyrasynda suratkeş zenan bilen erkek kişini şekillendiripdir.

Seýrek duş gelýän ikonografiýa kompozisiýaly “Merýemiň asmana göterilmegi” (1521) atly altar ikonasy muzeýiň özboluşly gazna birligidir. Ikona 1948-nji ýylyň Aşgabat ýer titremesinde zeper ýetirilip we ol Moskwanyň I.E.Grabar adyndaky dikeldiş ussahanasynda P.I.Baranow tarapyndan dikeldilipdir. Häzirki wagtda şol eser Türkmenistanyň şekillendiriş sungaty muzeýinde ýerleşdirilendir.

XIX asyryň dowamynda nemes sungaty Ýewropa medeniýetinde özboluşly orun tapýar. Şol döwürleriň nakgaşçylygynda klassisizm bilen romantizm iň ýörgünli akymlar hökmünde hasaplanylýar. Romantizm sungaty tebigat görnüşlerinde we portret eserlerinde has aýdyň ýüze çykýar. “Fýordly peýzaž” atly eserde Norwegiýada ýaşan nemes suratkeşi F.Grebe köp ýyllaryň dowamynda tebigatyň aladasyz halyny, daglaryň belentligini, ereýän garlaryň gözelligini ussatlyk bilen bermegi başarypdyr. Eser rahat reňkler bilen, ýagtylygyň we kölegäniň hiç bir gapma-garşylygyny görkezmändir. 

“Dul gelin” atly portretde G.Şlezinger gelniň pajygaly ýagdaýyny we hasratyny dogruçyllyk bilen görkezipdir. Oňa bakan tomaşaçy ýagdaýy göreninden duýup biler. Eseriň pajygaly ruhy hasrat çekýän gelniň gynançly pursadyny garamtyl reňkleriň üsti bilen görkezipdir.

Türkmenistanyň Şekillendiriş sungaty muzeýiniň Günbatar Ýewropa sungatynyň toplumy Ýewropa medeniýetiniň birnäçe ýüzýyllyklaryň dowamyndaky ösüş ýollaryny häsiýetlendirýändir.